Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΑΣ

counter

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΑΣ Στην Ορθόδοξη Εκκλησία τα ομοιώματα του Πατρός και του Αγίου Πνεύματος, είναι απαγορευμένες απεικονίσεις, επειδή η Αγία Γραφή απαγορεύει σε πολλά εδάφια τις εικόνες της αόρατης Θεότητας. Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Εκκλησία η ενσάρκωση του Λόγου δίνει τη δυνατότητα απεικόνισης μόνο του Υιού, και μόνο κατά την ανθρώπινη φύση του. Με την πάροδο του χρόνου, κατά την τελευταία Βυζαντινή περίοδο και εξής, άρχισε να υποστηρίζεται η άποψη, ότι και ο άναρχος Πατήρ πρέπει να ζωγραφίζεται καθώς εφάνη εις τον προφήτην Δανιήλ ως «Παλαιός Ημερών». Η απεικόνιση του Αγίου Πνεύματος ως περιστεριού επιτρέπεται μόνο στην εικόνα των Θεοφανείων, όπου το Άγιο Πνεύμα εμφανίστηκε “εν είδει περιστεράς”. Επιτρέπεται επίσης η απεικόνιση της καθόδου του Αγίου Πνεύματος κατά την Πεντηκοστή, όταν “διεμεριζόμενοι γλώσσαι ωσεί πυρός” ήρθαν και στάθηκαν πάνω στα κεφάλια των Αποστόλων (Πράξεις 2,3). Στην Ορθόδοξη Εκκλησία υπάρχουν δυο απεικονίσεις του συνόλου της Αγίας Τριάδας: Ο ένας είναι η παράσταση των τριών Αγγέλων και φέρει την επιγραφή "Η Αγία Τριάς" ή "Η φιλοξενία του Αβραάμ". Η απεικόνιση αυτή της Αγίας Τριάδας είναι η παραδοσιακή και γενικά η πιο αποδεκτή. Ο δεύτερη απεικόνιση είναι η παράσταση των τριών Προσώπων της Αγίας Τριάδος, δηλαδή του Πατρός ως γέροντος με λευκά μαλλιά και γένια, του Υιού που εικονίζεται καθισμένος στα δεξιά Του και του Αγίου Πνεύματος με τη μορφή περιστεριού να ίπταται ανάμεσά τους. Ο τύπος αυτός της απεικονίσεως της Αγίας Τριάδος, αναφέρεται στους έσχατους βυζαντινούς και ιδιαίτερα στους μεταβυζαντινούς χρόνους εξαιτίας δυτικής επιδράσεως. Υπάρχει και μια τρίτη εικόνα, στην οποία παρουσιάζεται ολόκληρη η Αγία Τριάδα, χωρίς ωστόσο το αντικείμενο της εικόνας να αναφέρεται σ' Αυτή. Είναι η εικόνα της Βάπτισης του Κυρίου, που ίσως να είναι και η πιο αντιπροσωπευτική της Αγίας Τριάδος. ΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΡΩΤΟΣ ΤΥΠΟΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ Για το δόγμα της Αγίας Τριάδος, εκτός από τις ρητές μαρτυρίες της Καινής Διαθήκης, έχουμε και υπαινιγμούς στην Παλαιά Διαθήκη. Ένας από αυτούς τούς υπαινιγμούς είναι και η εμφάνιση του Θεού στον Αβραάμ υπό την μορφή τριών ανδρών. Στη Γένεση  (18,1) ενώ ο Αβραάμ καθόταν κοντά στη δρυ Μαμβρῆ, όπου είχε στήσει την σκηνή του, τον επισκέφτηκαν τρεις άγνωστοι άνδρες. Ο Αβραάμ τους υποδέχτηκε με εγκαρδιότητα και αγάπη, παρ᾿ όλο που του ήταν άγνωστοι. Στη συνέχεια τους παρέθεσε πλούσιο τραπέζι. Κατά την συζήτηση οι άγνωστοι επισκέπτες ανήγγειλαν στον Αβραάμ ότι η γυναίκα του η Σάρρα θα αποκτήσει παιδί μέσα σ' ένα χρόνο, όπως και έγινε. Οι Πατέρες της Εκκλησίας στο βιβλικό αυτό γεγονός είδαν μία προτύπωση του μυστηρίου της Αγίας Τριάδος, το οποίο απεκαλύφθη πλήρως στην Καινή Διαθήκη. Για αυτό και η φιλοξενία του Αβραάμ απεικονίστηκε στη σχετική εικόνα. Επειδή στην συνέχεια της βιβλικής διηγήσεως οι δύο από τους τρεις άνδρες εμφανίζονται ως Άγγελοι, επικράτησε να εικονίζονται και οι τρεις με την αγγελική μορφή. Μια τέτοια εικόνα υπήρχε και τιμούνταν στους αρχαίους καιρούς στο μέρος, όπου έγινε η φιλοξενία του Αβραάμ κατά την μαρτυρία του Ευσεβίου Καισαρείας. Η υπεροχή του μέσου Αγγέλου επικράτησε σε πολλές εικόνες της φιλοξενίας. Αυτό οφείλεται στην ερμηνεία, που έδωσαν μερικοί Πατέρες της Εκκλησίας (Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Ιωάννης Δαμασκηνός) στο γεγονός. Οι Πατέρες είδαν στην φιλοξενία του Αβραάμ την εμφάνιση του Ιησού Χριστού συνοδευόμενου από δύο Αγγέλων, ενώ άλλοι (Κύριλλος ο Αλεξανδρείας, Αμβρόσιος ο Μεδιολάνων) ερμήνευσαν την επίσκεψη των τριών ανδρών ως προτύπωση ολοκλήρου της Αγίας Τριάδος. Είναι άξιον παρατηρήσεως, ότι ο μέσος άγγελος όχι μόνο υπερέχει στο μέγεθος των δύο άλλων αλλά είναι και ο μόνος που κρατάει ειλητάριο. Αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο της εικονογραφίας του Χριστού, ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, γι' αυτό και υποστηρίχτηκε ότι, επειδή μάλιστα έχει και ένσταυρο φωτοστέφανο, ότι συμβολίζει τον Χριστό ή κατ᾿ άλλους τον Θεό Πατέρα. Στην δεύτερη περίπτωση που οι Άγγελοι εικονίζονται ως ισοκέφαλοι, χωρίς δηλαδή διάκριση μεγέθους και άλλων χαρακτηριστικών, η εικόνα θέλει να δηλώσει την ισοτιμία των Προσώπων της Αγίας Τριάδος. Η πατερική ερμηνεία της φιλοξενίας του Αβραάμ ως συμβολισμού της Αγίας Τριάδος επηρέασε και τα τροπάρια της Εκκλησίας μας. Έτσι ένα τροπάριο της Κυριακής του Παραλύτου παρουσιάζει ωραιότατα τον συμβολισμό: “Μέτοικος ὑπάρχων ὁ ᾿Αβραάμ, κατηξιώθη τυπικῶς ὑποδέξασθαι, ἑνικόν μέν Κύριον ἐν τρισίν ὑποστάσεσιν, ὑπερούσιον, ἀνδρικαῖς δέ μορφώσεσιν” (Κανών Μεσονυκτικού, ωδή στ´).   Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΒΑΠΤΙΣΗΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ   Στην εικόνα της Βάπτισης του Κυρίου, παρουσιάζεται ολόκληρη η Αγία Τριάδα, χωρίς ωστόσο το αντικείμενο της εικόνας να αναφέρεται σ' Αυτή. Στο επάνω μέρος της εικόνας υπάρχει ένα ημικύκλιο, που συμβολίζει το άνοιγμα των ουρανών. Από αυτό βγαίνουν ακτίνες και κατεβαίνει το Άγιο Πνεύμα στο κεφάλι του Χριστού «ἐν εἴδει περιστερᾶς». Οι ουρανοί είναι η θέση του Θεού-Πατέρα, ο οποίος σε μερικές εικόνες της Βαπτίσεως (όπως π.χ. στη Βάπτιση της Μονής του Δαφνίου και της Μονής του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα) σημαίνεται με ένα χέρι που ευλογεί. Η φανέρωση της Αγίας Τριάδος είναι σημαντικότερο σε σημασία στοιχείο στην εικόνα της Βαπτίσεως. Κατά την προσωπική μου άποψη η εικόνα της Βάπτισης, αποτελεί την πιο ορθή απεικόνιση της Αγίας Τριάδας, γιατί στην εικόνα απεικονίζεται ο Ιησούς Χριστός, το Άγιο Πνεύμα με τη μορφή του περιστεριού και ο Πατέρας στον ουρανό είτε με το χέρι που ευλογεί είτε όχι. Άλλωστε η μορφή του Πατέρα δεν υπάρχει πουθενά στην Αγία Γραφή, παρά μόνο η παράσταση του Θεού Πατρός ως "Παλαιού των ημερών", στο προφητικό βιβλίο του Δανιήλ (7,9). Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ Ο δεύτερος τύπος της εικόνας είναι η παράσταση των τριών Προσώπων της Αγίας Τριάδος, δηλαδή του Πατρός ως γέροντος, του Υιού που εικονίζεται από τα δεξιά Του και του Αγίου Πνεύματος με τη μορφή περιστεράς. Ο τύπος αυτός της απεικονίσεως της Αγίας Τριάδος, αναφέρεται στους έσχατους βυζαντινούς και ιδιαίτερα στους μεταβυζαντινούς χρόνους εξαιτίας δυτικής επιδράσεως. Στην βυζαντινή αγιογραφία ο Πατήρ δεν εικονίζεται, αλλ᾿ αντιπροσωπεύεται κατά κανόνα από τον Υϊό για δύο λόγους: Πρώτον, διότι ο Πατήρ δεν φόρεσε σάρκα, όπως ο Υϊός με την Ενανθρώπησή Του και συνεπώς κανένας δεν έχει δει τον Θεό Πατέρα. Δεύτερον, διότι το κάθε Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος είναι ολόκληρος ο Θεός. Εξαίρεση από τον κανόνα αυτό είναι η παράσταση του Θεού Πατρός ως "Παλαιού των ημερών". Ο χαρακτηρισμός αυτός έχει ληφθεί από το προφητικό βιβλίο του Δανιήλ (7,9) και δηλώνει την αιωνιότητα του Θεού. Ο ΠΑΛΑΙΟΣ ΤΩΝ ΗΜΕΡΩΝ Στην εκκλησία της Παναγίας Κουμπελίδικης στην Καστοριά (περίπου 1260-1280) υπάρχει μια πολύ ενδιαφέρουσα και σπάνια απεικόνιση της Αγίας Τριάδoς. Η απεικόνιση αυτή καταλαμβάνει το θόλο του εσωνάρθηκα της εκκλησίας και ο εικονογραφικός της τύπος είναι αυτός “της Πατρότητας”. Ο Θεός Πατέρας, ολόσωμος, με τη μορφή του Παλαιού των Ημερών, κάθεται σε ένα ουράνιο τόξο κρατώντας στην αγκαλιά του ένα γενειοφόρο Χριστό σε ώριμη ηλικία (το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, ο Υιός). Το Άγιο Πνεύμα με τη μορφή περιστεριού έχει τοποθετηθεί στα χέρια του Χριστού μέσα σε ένα “μετάλλιο” φωτός. Ο Θεός Πατέρας φέρει φωτοστέφανο σε σχήμα σταυρού. Αυτό το είδος της απεικόνισης, όπου τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος αναπαριστώνται σε κάθετο άξονα είναι σπάνια στη Δυτική και Ανατολική χριστιανική τέχνη πριν από τον 13ο αιώνα.   ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ο πρώτος τύπος της εικόνας της Αγίας Τριάδας είναι γενικά ο πιο αποδεκτός. Επειδή όμως κατά την τελευταία Βυζαντινή περίοδο, έκανε την εμφάνισή της ο δεύτερος τύπος, ο οποίος με την πάροδο του χρόνου, αγκαλιάστηκε από ένα μεγάλο μέρος του λαού. Η εικόνα αυτή είναι βέβαια δυτικής προελεύσεως, αλλά έχει καθαρά βυζαντινά χαρακτηριστικά. Η Ορθόδοξη Εκκλησία ορθά δέχεται και τους δύο τύπους εικόνων. Αποδέχεται βέβαια ως την πιο ορθόδοξη αυτή της "φιλοξενίας του Αβραάμ", αλλά και να τιμάται με σεβασμό και ο δεύτερος τύπος της Αγίας Τριάδας.